بزرگداشت شادروان سلیمان خییم

شب بزرگداشت سلیمان حییم 

 با شرکت بزرگان ایرانی در تهران

 سلیمان حییم که بود و خدمات فرهنگی

 او برای ایرانیان چه اهمیتی داشت؟

عکس امضا شده شادروان سلیمان حییم

 برگرفته از گزارش فرنوش رام در

 بخش فارسی رادیو اسرائیل

 اول تیر ماه ۱۳۹۴ اسلامی در ایران اشغالی

 بیست و دوم ماه جون ۲۰۱۵ میلادی 

پنجم ماه تموز ۵۷۷۵ یهودی

اثار شادروان سلیمان حییم در نمایشگاه کتاب

چندی پیش، آیینی در تهران از سوی آقای علی دهباشی، مدیر نشریه وزین «بخارا» با عنوان شب «سلیمان حییم» برگزار شد تا از این فرهنگ نویس بزرگ یهودی ایران، حدود نیم قرن پس از درگذشت او تجلیل شده و فرهنگ فارسی – عبری که زنده نام حییم در زمان حیاتش بخشی از آن را نوشته بود، به صورت تکمیل شده، رونمایی گردد. 

این مراسم اوایل دی ماه (7 دی) 1393، از جمله با حضور غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان ایران، آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد، حجت الاسلام علی یونسی مشاور رییس جمهوری ایران در امور اقلیت های دینی و مذهبی، سیامک مره صدق (نماینده کلیمیان در مجلس)، هارون یشایایی و همایون سامیح و شمار دیگری از شخصیت های یهودیان ایران برگزار شد.

 سلیمان حییم در سال 1262 خورشیدی، که سال 1887میلادی بود، در تهران بدنیا آمد (128 سال پیش). والدینش از یهودیان شیراز بودند که به تهران آمده بودند. زمانی که 19 ساله بود در کالج آمریکایی به تحصیل پرداخت و با فارغ التحصیلی از این کالج در همانجا نیز به تدریس زبان انگلیسی مشغول شد. کالج آمریکایی بعدها به دبیرستان البرز تغییر نام داد و در طول دهه ها یکی از مهمترین و معتبرترین مدارس در سراسر ایران به حساب می آمد. 

در آن سالها، تازه ایران به سوی شکوفایی اقتصادی می رفت و خارجی های بیشتری برای کار و مستشاری به ایران می آمدند. در آن ایام سلیمان حییم در وزارت دارایی مترجمی می کرد و ریاست دارالترجمه شرکت نفت را نیز بدست گرفت و با خود می گفت چرا نباید فرهنگ لغات انگلیسی فارسی یا فارسی انگلیسی وجود داشته باشد؟ 

او که به فرانسه نیز مسلط بود فرهنگ لغات فرانسه- فارسی و فارسی- فرانسه را نیز تهیه کرد و سپس برای تهیه فرهنگ عبری- فارسی و فارسی- عبری تلاش کرد درحالی که عبری را به خوبی انگلیسی و فرانسه مسلط  نبود. 

چه کسی در ایران حتی تا همین یک نسل پیش است که از فرهنگ های لغات زنده نام سلیمان حییم استفاده نکرده باشد؟. خانه کدام دانشجوی ایرانی است که این فرهنگ ها را نداشته است؟ بنظر می آید که چندین و چند نسل از ایرانیان و فارسی زبانان از راه  کتاب های فرهنگ استاد سلیمان حییم زبان خارجی آموخته اند. 

 علی دهباشی که نشریه و همت والای او برگزارکننده شبهای متعددی برای شخصیت های بارز عرصه ادب، و فرهنگ و هنر ایران بوده است، خود در مراسم ترتیب داده شده اخیر در تهران، نگاهی کوتاه به زندگی و کارنامه زنده یاد سلیمان حییم انداخت و یادآور گردید که استاد حییم در ردیف نخستین ایرانیانی بود که نیاز به وجود یک فرهنگ انگلیسی فارسی را در اوایل قرن گذشته احساس کرد و برای تحقق این هدف، زندگی خود را وقف کرد.

آیت الله مصطفی محقق داماد نیز در این مراسم از جمله چنین گفت: «... 14- 15 ساله بودم که با دیکشنری سلیمان حییم آشنا شدم. نمی دانستم حییم یک کلمه عبری است. بعدها بود که فهمیدم حییم به معنی "زندگی" نام این ایرانی کلیمی بزرگوار است...و هرگز نخواسته ام و اصولاً زشت دانسته ام که از واژه "اقلیت" برای یهودیان ایران استفاده کنم زیرا آنها پاره تن ایران هستند».

  

  

ما از دورانی صحبت می کنیم حدود یکصد سال پیش که دوران تشنگی فرهنگی درایران بود. روابط ایران با  کشورهای اروپایی تازه آغاز شده بود. روشنفکران ایرانی به اروپا سفر می کردند و مردم ایران بسیار مایل بودند که زبان های  خارجی یاد بگیرند و اصلی ترین زبان خارجی مورد نظر برای ایرانی ها در آن زمان زبان فرانسه بود و بعدها نیز انگلیسی اندک اندک در نزد ایرانیان آموخته شد.

در مورد شخصیت زنده نام سلیمان حییم بی تردید می توان گفت که او از پایه گذاران اصلی نوشتن فرهنگ های دو زبانه در ایران بود البته پیش از او هم فرهنگ هایی به فارسی و فرانسه و شاید فارسی و انگلیسی منتشر شده بود ولی در مجموع او یکی از پایه گذاران اصلی بود. در واقع می توان گفت زنده نام سلیمان حییم بود که نخستین و مهم ترین فرهنگ های دو زبانه فارسی – انگلیسی  و انگلیسی – فارسی را در ایران نوشت. فرهنگ بزرگ و جامع، فرهنگ متوسط ، فرهنگ کوچک، فرهنگ جیبی، فرهنگ یک جلدی و دوجلدی و دیگر فرهنگ ها. نکته ای که بسیار حائز اهمیت و جالب است این است که با وجود آنکه که این فرهنگ ها حدود 60 ، 70 سال پیش نگاشته شده، هنوز هم مرجعیت دارد و هنوز در ایران تجدید چاپ می شود و در اختیار همگان قرار می گیرد.

زنده نام سلیمان حییم با توجه به اینکه در مدرسه ای در تهران درس می خواند که مدیرش آمریکایی بود، توانست زبان انگلیسی را خیلی خوب یاد بگیرد و در آن زبان دقیق بشود. بعد در شرکت ملی نفت ایران در بخش ترجمه ی قراردادهای نفتی کار می کرد و بدین سان  به زبان انگلیسی تسلط  خوبی یافت.

نکته دیگر، این است که ناشر فرهنگ های دو زبانه سلیمان حییم در ایران، یک شرکت یهودی نشر کتاب به اسم «بروخیم» بود که این کتاب ها را منتشر می کرد و به قیمت مناسبت در اختیار علاقمندان و نیازمندان قرار می داد. شرکت نشر کتاب "بروخیم" همچنین کتاب های با ارزش دیگری در ایران چاپ کرد و این جالب است که معمولاً (از سوی برخی یهودستیزان) ادعا می شود که یهودی ها دنبال کارهایی می روند که در آن پول هست، در حالی که همه به خوبی می دانند که در کار انتشار کتاب، پول و منفعت مادی وجود ندارد. ولی شرکت کتاب «بروخیم» یکی از نخستین و پیشرفته ترین شرکت های نشر کتاب در ایران بود که تقریبا به انتشار فرهنگ های دو زبانه سلیمان حییم اختصاص داشت.  

 در مراسم گرامیداشت یاد سلیمان حییم در تهران نیز آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد ادیب و محقق دینی و فرهنگی و ادبی و حقوقدان و استاد دانشگاه گفت برای او به عنوان یک طلبه مهم بود که قبل از دانستن عربی، «دستی نیز در عبری داشته باشد» و به گفته او، «کسی نمی تواند مدعی دانستن ادبیات عرب باشد بدون آنکه از عبری آگاهی داشته باشد». 

آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد در مراسم بزرگداشت

دکتر غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادبیات ایران نیز در مراسم گرامیداشت زنده نام سلیمان حییم با خواندن شرح حال زندگی این فرهنگ نویس سختکوش، یادآور شد که خودش نیز زبان انگلیسی را به کمک فرهنگ لغت حییم آموخت. دکتر حداد عادل همچنین نامه ای به قلم استاد مجتبی مینوی را خطاب به یحیی مهدوی حکایت کرد که در آن نامه، زنده نام مینوی نوشته بود «کسی را شایسته تر از سلیمان حییم برای نوشتن فرهنگ فارسی جدید» نمی داند.

دکتر غلامعلی حداد عادل در مراسم بزرگداشت

 گفته می شود که حییم در یکی از سفرهای خود به انگلستان نمونه هایی از «گل سرشور»، «سنگ پا» و سنجد را به آن دیار برد و از استادان آنجا خواست برای این لغات معادل بسازند.

آقای سلیمان حییم فردی بسیار صبور و شکیبا بود و به کار سخت عادت داشت. فردی لاغر اندام بود. می توانست ساعات متمادی بنشیند و کار کند و به طرزی سیستماتیک رویه خود را دنبال کند. اصولاً کار عظیم و طاقت فرسای فرهنگ نویسی باید بروی روش و شیوه های بسیار بسیار دقیق باشد. بارها وقتی که دانشجویان ایشان یک فرهنگ دو زبانه را باز می کردند ایشان انگشت می گذاشت و می گفت این درست نیست، این درست نیست، اینجا یک ویرگول هم کم دارد. در مورد تعریف لغات نیز دقت بسیار می کرد ک اینکه آیا این واژه اسم است یا صفت است و غیره، و می گفت این یا آن چیزی که در این یا آن فرهنگ می بیند درست نیست و این او را آزار می داد چون ایشان در کار خود بسیار متبحر و ماهر بود.

 سلیمان حییم نه تنها  پایه گذار فرهنگ های مهم دو جلدی دو زبانه انگلیسی- فارسی و فارسی – انگلیسی بود بلکه کار خود را با نوشتن یک فرهنگ جیبی به زبان فرانسه شروع کرد. زبان فرانسه در ایران در آن دوران بسیار پیشرفته تر و مورد قبول تر مردم بود تا زبان و فرهنگ انگلیسی.  در ایران آن دوره، چه بسا که مانند امروز، کپی رایت و یا حق تالیف وجود نداشت و ندارد. یک شرکت نشر کتاب دیگر آمد و درست عین فرهنگ ایشان را با تغییرات مختصری چاپ کرد و در واقع بر سر این بزرگوار سختکوش کلاه گذاشت. آقای سلیمان حییم به دادگاه وقت ایران مراجعه و شکایت کرد و آنهایی که توی دادگاه آمدند که ناشر آن فرهنگ نسبتا کپی شده بودند و در دادگاه ادعا کرده و گفتند: آقا شما چه می گویید در زبان فرانسه LATABL لَتَبل یعنی میز، من که میز را نمی توانم بنویسم کرسی، نمی توانم بنویسم کتاب. یا همین طور LOMETR لومتر یعنی آموزگار، معلم ، مدرس. من که این را نمی توانم چیز دیگری بنویسم. بنویسم اتومبیل نمی شود. به این ترتیب دادگاه در تهران به زیان آقای سلیمان حییم رای داد.

نمون های دیگری از ایشان نشان می دهد که تا چه حد این بزرگوار در نوشتن کار فرهنگ بسیار دقیق بود. ایشان سعی می کرد برای بسیاری از واژه هایی که در زبان های لاتین و به ویژه انگلیسی رواج داشت، معادل دقیق فارسی را بیابد و بنویسد و ثبت کند. مثلا گچ کاری، انواع و اقسام گچ کاری ها و گل های گچ کاری شده را می خواست برایشان نامهای دقیق را بیابد. ایشان یک روز از خیابان رد می شده و می بیند که یک گچ کار از نردبان بلند بالا رفته و ایستاده و مشغول گچ کاری یک سقف است و می بیند که دقیقا همان طرحی است که دنبال معادل فارسی آن می گردد. خود این استاد بزرگوار نیز از همین نردبان سست و بلند بالا رفته و و خودش را به  آن گچ کار می رساند و می گوید آقا این نوع گچ کاری که انجام می دهید در زبان فارسی و در شغل شما دقیقا اسمش چیست؟ این نونه ئی بود که نشان میدهد  تا چه حد ایشان در کار خود دقیق بودند. این تلاش سختگیرانه را برای هزاران واژه دیگر نیز به کار برده اند.

در مراسم تهران با عنوان «شب سلیمان حییم» نیز حاخام دکتر یونس لاله زاری، که سرویراستار فرهنگ فارسی به عبری حییم و تکمیل کننده این فرهنگ بوده است، یادآور شد که علم و دانش آموزی در میان یهودیان ارزش بسیاری دارد و تورات نیز این ارزش ها را تشویق می کند و در «تلمود» نیز به صراحت آمده است، «فقر واقعی وجود ندارد مگر در دانش»...و «دانش، حکمت و درک و خرد را تقویت می کند...و اگر از این منظر به زندگی و کارهای سلیمان حییم نگریسته شود، باید گفت که او زندگی خود را وقف دانش کرد». 

اساتید:نفر وسطی با پیراهن سفید جناب آقای دکتر حاخام یونس حمامی لاله زاری نفر سمت راست جناب آقای مهندس آرش آبائی و نفر سمت چپ جناب آقای دکتر حسین سلیمانی اردستانی

محمد رضا باطنی یک چهره بارز فرهنگی ایران نیز در آیین گرامیداشت یاد سلیمان حییم در تهران گفت کاری که این فرهنگ نویس بزرگ یهودی ایرانی کرد، «فوق طاقت یک انسان بود؛ او این کار را با همه دلبستگی، شور و زندگی اش انجام داد؛ بعدها هیچ فرهنگ نویسی در ایران و در ارتباط  با فارسی در ایران و جهان نبود که در کار نوشتن فرهنگ به فرهنگ های اولیه نوشته سلیمان حییم تکیه نکرده باشد». 

محمد رضا باطنی 

 دکتر همایون سامیح رییس انجمن کلیمیان ایران نیز در مراسم سلیمان حییم در تهران یادآور گردید که «حتی یک واژه از فرهنگ فارسی به عبری حییم در روند ممیزی در جمهوری اسلامی ایران حذف نشد»، و او در این رابطه، از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپاسگزاری کرد. 

 دکتر همایون سامیح رییس انجمن کلیمیان ایران

در آیین تهران همچنین با حضور داوود موسایی مدیر نشر فرهنگ معاصر، از «فرهنگ لغات فارسی- عبری حییم» که در طول سالها واژگان جدید به آن افزوده و «به روز» شده است، رونمایی شد و فیلمی مستند نیز از حکایت دیدار و گفت وگو با سلیمان حییم در آخرین سالهای حیاتش نمایش داده شد.

تسلط سلیمان حییم به اصطلاحات یهودی و مسیحی از امتیازات فرهنگی او بود. ترجمه مقالات پیرامون دین یهود در دائره المعارف مهم فارسی که در دهه های گذشته به سرپرستی غلامحسین مصاحب در ایران منتشر شد، ترجمه سلیمان حییم بود. وی نزد حاخام حییم موره علوم دینی یهودی را آموخته بود و چون حاخام موره نابینا شد، سلیمان حییم که به دستیارش مبدل شده بود، سخنان این روحانی را بروی کاغذ می آورد؛ سه کتاب آموزه های دینی یهود با نامهای דרך חיים, פתח אליהו, גדולת מרדכי از نوشته های او بر اساس گفته های حاخام حییم موره بود.

سلیمان حییم همچنین زبان های ترکی، آلمانی و روسی را نیز در حدی که از لغت نامه های آنها استفاده کند، می دانست. 

 اهمیت فرهنگ فارسی- عبری سلیمان حییم  

تصور می شود که انتشار فرهنگ فارسی – عبری شادروان سلیمان حییم در ایران، آن هم در دوران حکومت اسلامی کار بسیار بسیار با ارزشی است. این فرهنگ حدود 50 سال پیش تکمیل شد. یعنی حدود نیم قرن این فرهنگ خاک می خورد تا بالاخره انجمن کلیمیان ایران و همتگران دیگر آمده و آن را تکمیل کرده و آماده چاپ کردند و به صورت بسیار زیبایی در ایران انتشار یافت و در مراسم خوبی نیز در این ماههای گذشته در تهران رونمایی شد. ممکن است که ظاهراً این فرهنگ از نظر برخی از واژه هایی که در آن هست کهنه به نظر آید. درست است که در ظرف 50 سال اخیر زبان فارسی پیشرفت بسیاری کرده و واژگان جدیدی در آن آمده و همزمان، واژگان بسیاری به زبان عبری افزوده شده اند که 50 سال پیش، زمانی که سلیمان حییم فرهنگ خود را تهیه می کرد، این کلمات وجود نداشت. اما کار شادروان سلیمان حییم که یک کار خیلی حجیم است با گذشت این همه سالها هنوز عمیقاً با ارزش است. ما از مراسم برگزار شده در ایران خرسندیم و به همه دست اندرکاران این آیین و عزیزانی که در تهیه و «به روز» کردن این فرهنگ و انتشار آن در ایران دست داشته و آن را در اختیار فرهنگ دوستان قرار داده اند، تجلیل، و از کار نیک آنها قدردانی کرده و می گوییم که برای ما بسیار جالب و دلنشین بود که دیدیم بلندپایگان علمی و فرهنگی حکومت اسلامی ایران نیز در آیین رونمایی از فرهنگ فارسی- عبری شادروان سلیمان حییم شرکت داشته و سخنرانی کرده اند.

 شاید کمتر کسی بداند که زنده نام سلیمان حییم در نمایشنامه نویسی نیز سررشته داشت و حتی بازیگری کرد. او به عنوان پیشکسوت عرصه نمایشنامه نویسی مدرن در ایران نیز محسوب می شود زیرا قصه های یوسف و زلیخا، استر و مردخای و روت و نوعومی را که هر سه از داستان های تورات است، او به شکل نمایشنامه های منظوم تنظیم کرد که در زمان حیات پربارش اجرا شد. باید گفت که نمایش یوسف و زلیخا در کتابی نیز در سال 1307 خورشیدی در تهران چاپ شد.

سلیمان حییم در 25 بهمن 1348 در تهران، و بر اثر سکته قلبی درگذشت؛ هر چند در عمر 82 ساله اش فعالیت های فرهنگی زیادی داشت اما هنوز کارهای بسیاری در برابر او باقی مانده بود که می بایست تکمیل می شد از جمله همین فرهنگ فارسی – عبری که حال در تهران تکمیل شده و انتشار یافته است.

سلیمان حییم که فرزند یک لحاف دوز شیرازی بود، خود با دانش اندوزی به مقام والایی رسید که به یک خدمتگزار بزرگ برای فرهنگ و زبان فارسی مبدل شد و حال نیز 46 سال پس از درگذشتش، کارهای سترگ او هنوز تحسین فرهنگ دوستان در ایران و فارسی زبانان را بدنبال دارد.

*****************

اثار به جای مانده از

 زنده یاد استاد سلیمان حییم

سلیمان حییم فرهنگ‏نویس، مترجم، نویسنده، شاعر و نوازنده تار که از وی به عنوان پدر فرهنگ‌های دوزبانه نوین یاد می‌شود، سال ۱۲۶۶ در تهران به دنیا آمد

پدر و مادر او در اصل از یهودیان شیراز بودند. حییم، تحصیلات خود را در یک مکتب‏خانه سنتی آغاز کرد و سپس در آموزشگاهی متعلق به مبلغان مسیحی ادامه تحصیل داد و در نوزده‏سالگی وارد کالج آمریکایی تهران (البرز فعلی) شد.

در ۱۳۰۱، به سمت مترجم در وزارت مالیه به کار پرداخت. در ۱۳۰۲ ازدواج کرد که حاصل آن شش فرزند (چهار دختر و دو پسر) بود.

در ۱۳۱۰ به استخدام «شرکت نفت ایران و انگلیس» درآمد و به ریاست دارالترجمه شرکت منصوب شد. از اواسط دهه ۱۳۳۰ ریاست اداره خرید شرکت نفت به او محول شد که چندان دوام نیاورد و از این سمت استعفا کرد و به دنبال آن بازنشسته شد.

حییم در اواخر دهه اول قرن چهاردهم هجری شمسی (سال ۱۳۰۸) به انتشار اولین فرهنگ خود، فرهنگ جامع انگلیسی - فارسی، دست زد و بعد از آن کار فرهنگ‏نویسی را با جدیت و مداومت تا آخر عمر ادامه داد.

ناشر آثار وی «کتاب‏فروشی یهودا بروخیم و پسران» بود که به دقت نظر و وسواس‏های مؤلف احترام می‏گذارد و حروف‏چینی و چاپ فرهنگ‏ها را در بالاترین حدّ امکانات فنی زمان خود فراهم گردانده بود.

فهرست آثار حییم بدین قرار است:

فرهنگ بزرگ انگلیسی - فارسی (دوجلد)

فرهنگ بزرگ فارسی - انگلیسی (دوجلد)

فرهنگ یک‏جلدی انگلیسی - فارسی‏

فرهنگ یک‏جلدی فارسی - انگلیسی‏

فرهنگ انگلیسی - فارسی کوچک‏

فرهنگ فارسی - انگلیسی کوچک‏

فرهنگ فرانسه - فارسی کوچک‏

فرهنگ عبری - فارسی‏

امثال فارسی به انگلیسی

آخرین معشوقه سلطان عبدالحمید (ترجمه)

‌● ‌نمایشنامه‏ها:

یوسف و زلیخا؛ اِستَر و مردخای؛ روت و نَعومی؛ خشایارشا؛ جوان بدمست

حییم اثر منتشر نشده‌ای هم داشت به نام «فرهنگ فارسی - عبری» که هیچگاه عرضه عمومی نشد.

سلیمان حییم بعد ۲۵ بهمن‏ماه سال ۱۳۴۸ شمسی درگذشت
و پیکر او در آرامگاه یهودیان تهران به خاک سپرده شد.

زنده یاد کریم امامی که خود از جمله فرهنگ‌نویسان و ویراستاران نامی به شمار می‌رفت و فرهنگ کیمیای وی بعد از درگذتشتش از سوی انتشارات فرهنگ معاصر به بازار کتاب عرضه شد درباره حییم گفته است:اولین حسی که از مرور فرهنگ‏های آن زنده‏یاد به انسان دست می‏دهد،حس احترام است برای بزرگیِ کاری که یک‏تنه انجام داده، برای دقت حیرت‏انگیزی که صرف کار می‏کرده و برای عشقی که به کارخود داشته. همه این نکته‏ها را می‏توانیم در خود فرهنگ‏ها مشاهده کنیم و حتماً لزومی ندارد که شرح حال مؤلف را بخوانیم یا روایاتی از کمالات او را از قول شاهدان عینی بشنویم تا بدانیم.

امتیاز آثار به جای مانده از حییم، به انتشارات فرهنگ معاصر رسید که با شکل گرفتن واحد پژوهش این انتشاراتی تمامی فرهنگ‌های تالیف حییم بازپیرایی ویراستاری و منتشر شد.

****************

روح خدمت گزارش شاد است و قرین رحمت